Epigjenetika dhe kodi histonik

Dr. Ergyl Gafuri, pediatër-astmolog



Fundi apo fillimi i zbërthimit të fenomenit trashëgimi?!

Dr. Ergyl Gafuri
Pediatër-astmolog
Spitali rajonal-Pejë (reparti pediatrik)
Laboratorin mikrobiologjik ”Dr Vanina”
Rr “Nëna Tereze” Nr 3 (rruga e spitalit)
Tel. 044/049-220 768 begin_of_the_skype_highlighting 044/049-220 768 end_of_the_skype_highlighting

Projekti i zbulimit të gjenomit human është paramenduar si pika kulminante e zbulimeve në gjenetikë (apo fundi!?). Ky disponim e përcolli fundin e shekullit të kaluar me shpresë që kur të deshifrohet kodi i ADN-së, atëherë shkencëtarët shumë lehtë do të mund të gjejnë shkakun gjenetik të çdo sëmundjeje si dhe barin adekuat për to.
Gjerë tani është menduar për gjene në mënyrë shumë mekanike, si formë e renditjes së shkronjave. Gjenomi Human është paramenduar si Libri i Jetës. Mirëpo, përkundër këtyre pritjeve sensacionale është zbuluar se gjenomi ynë nuk është shumë i ndërlikuar apo më mirë me thënë nuk ka shumë më tepër gjene se bimët!? Është pritur se përafërsisht do të janë 100-120 000 gjene, mirëpo, në fund ka rezultuar se janë diku përafërsisht 30 000.

Çka po ndodhë pra nëse gjenet e njeriut nuk dallojnë shumë nga ato të bimëve, ndërsa ne jemi potencialisht shumë më të ndërlikuar (kompleks)?!
Është besuar se do të jemi në gjendje të identifikojmë komponentët gjenetike të sëmundjeve të thjeshta, çka në të vërtet është treguar se është detyrë shumë e vështirë.
Ideja e qasjes si një gjen një sëmundje as për së afërmi nuk i shpjegonte problemet. Sasia prej 30 000 gjeneve, nuk janë të mjaftueshme për të shpjeguar kompleksitetin e njeriut. Si duket ka pas diçka që iu ka ikur nga vëmendja shkencëtarëve?!

Çka është ajo që iu ka ikur nga vëmendja shkencëtarëve?!
Gjurmët e para e asaj çka është anashkaluar gjenden në fenomenet paradoksale shumë mbresëlënëse: e para tek minjtë binjak (të famshmit agouti), të cilët edhepse janë binjak identik (pra kanë sekuencat e ADN-së të njëjtë), dallojnë totalisht në ekspresionin gjenetik, varësisht nëse nëna shtatzënë konsumon donorët e grupeve metil (acidi folik p.sh.).


Agouti minjët binjak

Dhe rasti i dytë, tek njeriu që haset në sindromat Prader Willi dhe Angelman, dy sëmundje shumë të ndryshme për nga ekspresioni gjenetik, por me sfondin gjenetik identik.
Të ndalemi shkarazi tek rasti i dytë, delecioni i kromozomit 15 (në të njëjtin vend) varësisht a rrjedhë nga nëna apo nga baba, jap sëmundje plotësisht të ndryshme. Pra, fetusi në zhvillim e sipër manifeston këto gjendje shumë të ndryshme. Dhe, si pra kromozomi i 15-të e di nga cili prind po vjen? Pra, duhet të ekzistojë ndonjë shenjë apo gjurmë në atë kromozom që formohet në formacionet e vezëve apo spermatozoideve të gjeneratës së mëparshme i cili tregon: Hej, kujdes?! Unë vij nga nëna ose unë vij nga babai dhe ne funksionojmë ndryshe. Edhepse sekuencat e ADN-së janë të njëjta.

Konfiguracioni gjenetik i ndryshëm qëndron në gjurmët që janë të vendosura mbi gjenet, varësisht a vjen nga nëna apo nga baba. Kjo tregon se kodi i trashëgimisë është diçka më komplekse se thjeshtë sekuenca e ADN-së. Dmth është vërejtur se kemi të bëjmë me një nocion të ri e që është - Shënjimi i gjenomit.

Çka do të thotë shënjimi i gjenomit?
Thjeshtë, gjenet kanë kujtesën (memorien). Pra diçka tjetër përpos ADN-së është në gjendje të kaloj nga gjenerata në gjeneratë. Kjo ,papritmas, ka vënë në spikamë një dukuri tepër intriguese në këtë botë ende të panjohur!? Shtresa e fshehtë e cila ndikon në gjenet tona e aftë që në mënyrë të drejtpërdrejtë të ka ndikim në funksionet e tyre dhe kjo quhet Epigjenetika. Dmth, trashëgimia, pra nuk po u varka vetëm nga gjenet të cilat i kemi trashëguar, por edhe nga ajo se a janë ato gjene aktive apo joaktive. Aktivitetin e gjenit e kontrollon ndërprerësi, pra ngjitja e substancave kimike e cila dikton a thua a është gjeni i aktivizuar apo i mbyllur. Pra, pyetja e janë gjenet e hapura apo të mbyllura quhet epigjenetikë. Tani është vërejtur edhe fenomeni epigjentikë i cili i mundëson gjeneve të janë të hapura apo të mbyllura. Epigjentika, pra sqaron se si qenia njerëzore mund të krijohet nga më pak se 30 000 gjene dhe gjithashtu pse projekti i gjenomit human nuk i japë të gjitha përgjigjet. Pra, tani fillon të komplikohet trashëgimia kur të qitet edhe epigjenetika. Dhe fitojmë kompleksitetin që shpjegon diversitetet e ekspresioneve gjenetike në mënyrë shumë më kreative dhe më të suksesshme se sa vetëm me sekuencat e ADN-së. Sfida e ardhshme e mjekësisë moderne është deshifrimi i kodit epigjenetik, pra të zbulohen të gjitha kombinimet e ndërprerësve të cilat
egzistojnë. Projekti i gjenomit human, nuk është fundi, por fillimi i zbulimit.

Kodi histonik
Shumë shkencëtarë besojnë se kombinimet e sakta të këtyre modifikemeve kovalente e bëjnë kodin histonik specifik. Mendohet se gjetja e kodit histonik do të ishte barazi me studimet e Votson dhe Krik-ut për ADN kodin nga vitet e 50-ta të shekullit të kaluar. Sipas kësaj hipoteze, kodi histonik saktësisht e kishte caktuar se si ndërrimi i caktuar në ambientin e jashtëm determinon modifikimin e caktuar të histonit dhe e cila më tutje qon kah transkripcioni i gjenit të caktuar. Pra, ithtarët e kësaj teorie, besojnë në lidhjen e qartë pasojë-shkak në mes botës interne dhe eksterne. Natyrisht, pasi që kodi histonik nuk është i vërtetuar, shumë shkencëtarë kundërshtojnë mundësinë e rregullimit rigid (të drejtpërdrejtë) të përgjegjës së organizmit në ndërrimet e ambientit të jashtëm.