Mbijetesa e Dardanëve

Mungesa e shkrimeve ilire në përgjithësi ndër të tjera është edhe pasojë e faktit se, së paku nga shekulli IV p.e.s kultura ilire e shkruar, kultura letrare, ishte e inkorperuar në gjirin e kulturs universale heleniste. Dëshmi e mirë për këtë mund të shërbejë aktiviteti letrar kritik i ilirit Zoila nga Maqedonia, i quajtur me ofçin: "Kamxhiku i Homerit", ngase kritikoi ashpër Iliadën dhe Odisenë e Homerit.^[3].
Sido që të jetë kënë, nga të dhënat historiografike përfundohet se në trojet ilire gjuhë e vendit, së paku gjuhë e kulturës popullore, në periudhen e përqëndrimit total të fesë së krishterë, ishte ajo e vendit - gentilis barbarusque sermo dhe gjuha dhe kultura e vendit, ajo ilire nuk lejoi të zhvillohej ndonjë kulturë provinciale latine ^[4] çfarë ndodhi me Galicinë ose me Afikën.^[5]
Këtë dukuri fatlume për mbijetesen e kulturës dardano-shqiptare^[6] si duket e mundësuan disa rrethana ndër të cilat dallohen këto: ilirët në gjirin e kulturës universale romake hynë me një shkalë të lartë të kulturës popullore dhe shkencore të tyre^[7]. Periudha e përëndrimit të fesë së krishterë dhe të kulturës latine-romake në shumicën e trjeve ilire bie pikërishtë në shekujt kur fuqia e Perandorisë romake ishte marrë tatpjetën, shekulli katër, kur ngjau edhe ndarja e perandorisë në Perëndim dhe Lindje (395). Në këtë kohë u shpeshtua edhe sundimi i mbretërve me prejardhje ilire (dardane e dalmatine) në të dy perandoritë, personalitet ilire dhanë kontribute të mëdha e të vleshëme.^[8] Më saktësisht koha e përqëndrimit definitiv të fesë së krishterë mbi popullsinë ilire bie në fillim të shekullit VI, kur Justiniani likuidoi edhe paganët e fundit në Dardani, kurse Florin dhe Laurin i ngriti në shkallë të ë shenjtërve.