Emri “Sllav” vjen nga “sclavus”, që do të thotë “Skllav” në latinishten mesjetare - Quo vadis Shqiptarët e Malit të Zi

Nga Cafo Boga
Për më shumë se katër shekuj, qeverisja romake solli përparime ekonomike dhe kulturore në trojet e populluara nga ilirët si dhe u dha fund përplasjeve mes fiseve lokale. Me kalimin e viteve shumica e fiseve përgjatë brigjeve veriore përqafuan kulturën romake. Romakët ngritën shumë instalime koloniale, ndërmjet të cilave ishte edhe Dioclea, e përmendur më sipër, në territorin që dikur qeverisej nga Mbreti ilir Gent. Rajoni i Ilirisë, jo vetëm që lulëzoi nën pushtimin romak, por edhe nxori nga gjiri i tij disa prej ushtarëve dhe perandorëve më efikasë, të cilët përforcuan perandorinë që po rrëzohej në shekujt e katërt dhe të pestë. Më i rëndësishmi prej tyre ishte Diocletian (Diokletiani), i cili besohet ta ketë marrë emrin nga qyteza që dikur quhej Dioclea.
Iliria mbeti provincë e Perandorisë Romake deri në vitin 395, kur Diokletiani e ndau perandorinë në Lindje dhe Perëndim, secila ndarje e qeverisur nga një perandor më vete, në kryeqytetet e tyre përkatëse: Kostandinopojë dhe Romë. Kjo ndarje e la Ballkanin në vijën ndarëse mes dy fuqive të mëdha. Gjatë shekullit të katërt, rëndësia historike e Ilirisë u zvogëlua, ndonëse një nga njerëzit më të shquar të atij shekulli Shën Xheromi ishte nga Dalmacia. Edhe përgjatë shekullit të pestë, brigjet e Adriatikut dhe tokat rrethuese të fiseve ilire jetuan relativisht në paqe. Të lënë jashtë vëmendjes së perandorive lindore e perëndimore romake, prijësit lokalë në shumicën e kohës qeverisën praktikisht në mënyrë të pavarur.
Ndikimi I perandorit Jstinian në Ballkan
Fiset gotike të njohur si ostrogotët kërcënonin të dy krahët e perandorive dhe pothuajse vendosën që të bënin Ballkanin shtëpi të tyre. Mirëpo, fuqia e tyre u dobësua kur Justiniani u ngjit në fronin e perandorit në Kostandinopojë. I lindur në Turesium, në provincën romake Dardania Ilire (Kosova e sotme), Justiniani vinte nga një familje latinisht-folëse që besohet të ketë qenë iliro-romake. Përgjatë sundimit të tij, Justiniani ushtroi ndikim të madh në mbarë Ballkanin. Ai krijoi edhe një skenë të re metropolitane në qytetin që themeloi pranë vendlindjes së tij, jo shumë larg nga Naissus (Nishi i sotëm në Serbi).
Sundimi i tij shquhet për lulëzimin e kulturës bizantine, ndërsa programet e tij për zhvillimin e ndërtimtarisë dhuruan kryevepra të tilla si Kisha e Haga Sofisë, e cila u bë qendra e krishtërimit ortodoks lindor për shumë shekuj me radhë. Në fund, Justiniani nuk arriti të përmbushë ëndrrën e tij: ribashkimin e dy gjysmave të Perandorisë Romake, por suksesi i tij në Ballkan i dha mundësinë Perandorisë Bizantine të luajë një rol mbizotërues në çështjet ballkanike deri në shekullin e 14.
Pushtimi sllav
Gjatë shekullit të gjashtë, Perandoria Justiniane kërcënohej nga Gotët dhe Lombardët, të cilët zbrisnin e përshkonin me lehtësi rrugët romake drejt Ballkanit. Mirëpo, këta hordhi barbare nuk ishin të vetmit popuj që dyndeshin në botën e Ballkanit Romak. Bullgarët një popull sllavo-mongol, po pushtonin Moesinë dhe Trakën. Më tej, sllavët që u vendosën në Danubin e poshtëm, në Valahi (Vllahia, rreth Rumania së sotme) filluan të depërtonin në Iliri, herë për të plaçkitur e herë për të shpëtuar edhe vetë prej persekutimit të një tjetër dallge nomadike, asaj të hunëve. Sipas provave kryesore historike, sllavët vunë nën zotërim tokat kënetore të Lumit Pripet, në very të Kievit të sotëm, në Ukrainë, prej ku filluan të shpërhapen në të gjitha drejtimet. Emri “sllav” vjen nga “sclavus”, që do të thotë “skllav” në latinishten mesjetare. Gjurma më e hershme e këtij emërtimi është gjetur rreth vitit 800 dhe e ka origjinën nga fjala bizantine greke “sklavos”, e cila u shfaq rreth vitit 580. Skllavërimi i shpeshtë i sllavëve të kapur rob, ndodhi rreth shekullit të nëntë, kur Perandoria e Shenjtë Romake përpiqej të stabilizonte frontin gjermano-sllav. Shqiptarët sot ende përdorin fjalën “skllav” për të përshkruar skllevërit. Vetë sllavët, të cilët ende e përdorin këtë emërtim (“sllav”) për të përshkruar veten, përpiqen t’i gjejnë atij rrënjë indo-europiane, me një kuptim shumë më të mirë, gjë që është e kuptueshme.
Prokopi (Procopius), një studjues dhe historian i shquar bizantin i shekullit të gjashtë, përshkruan dy grupe dyndjesh sllave të Ballkanit: “antët” që janë identifikuar si paraardhësit sllavë të bullgarëve të sotëm dhe “sklavenët” nga të cilët rrodhën grupimet sllave si kroatët, sllovenët dhe serbët.
Justiniani nuk kishte ndërmend t’ua linte sllavëve Ballkanin, ndërkohë që ata ngadalë po shndërroheshin nga sulmues bredharakë në vendbanues. Mirëpo, ai vdiq në vitin 585 dhe 20 vjet më pas sllavët filluan të vendoseshin si banorë të përhershëm.
Fiset sllave të serbëve dhe kroatëve hynë së pari në Iliri nëpërmjet Dalmacisë, në kohën e mbretërimit të gjatë të Heraklitit (Heraclius 575–610). Ai kërkoi ndihmën e tyre kundër avarëve, të cilët kishin plaçkitur mbarë gadishullin. Avarët më në fund u tërhoqën në anën veriore të Danubit, mirëpo sllavët mbetën duke u përhapur nga Dalmacia në very të Danubit dhe nëpërmjet Trakës poshtë në Maqedoni, zonë që filloi të njihet nga bizantinët si “Sklavina” (Sclavina)”.
Përballja e fiseve slave me popujt që flisnin ilirisht
Fiset sllave që hynë në Iliri u përballën me popuj që filsnin ilirisht (shqiptarët e sotëm) dhe me ilirë të romakëzuar që kishin përvetësuar gjuhën latine, të njohur si “vlakë” (“vllehë” në shqip). Serbët dhe kroatët u dyndën mbi sipërfaqe të mëdha të populluara nga ilirët gjatë shekullit të shtatë, por perandori Konstans II (Constans II) i detyroi sllavët e Sklavinës që të njohin varësinë nga bizantinët. Gjithësesi, shekujt e shtatë e të tetë ishin një periudhë plot trazime për Perandorinë Bizantine, gjë që e bëri të lehtë për popujt sllavë - duke përfshirë edhe bullgarët gjithnjë e më shumë të sllavizuar - që të përforcojnë pararojen e tyre në Ballkan. Dyndësit sllavë asimiluan një pjesë të madhe të popullsisë ilire, por ilirët që jetonin në tokat që përbëjnë Shqipërinë e sotme dhe pjesë të Maqedonisë, Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë asnjëherë nuk u absorbuan apo u morën plotësisht nën kontroll.
Rasti më i hershëm kur përmendet një vendbanim i qendrueshëm serb në Malin e Zi i përket vitit 822, kur Ljudevit, pushtetari i Posavinës, në bazenin e Lumit Sava, u arratis në Dalmaci pasi u sulmua nga frankët. Përgjatë bregdetit, serbët u vendosën kryesisht në territoret ndërmjet lumenjve të Cetinës dhe Nerevtës dhe në Hercegovinë, në zonat e njohura si Zahumlje. Nga fundi i shekullit të nëntë, sllavët filluan të forcohen. Ndërsa bullgarët dhe bizantinët përlesheshin për mbizotërimin në Serbi dhe Maqedoni, Gjon Vladimiri (“Jovan” në sllavisht) mori pushtetin në Duklja dhe mbretëroi deri në vitin 1016 nga kryeqyteti i tij Scutari (Shkodra). Ndonëse bullgarët në fund arritën ta mundin Dukljën dhe Car Samueli e burgosi Vladimirin, të dy ata u pajtuan dhe ranë dakord që Vladimiri të martohej me vajzën e tij e të vazhdonte që të qeveriste në paqe Dukljën and Trebinën (“Trebinje” në sllavisht).
Në 1016, Gjon Vladimiri ra viktimë e një komploti të organizuar nga Ivan Vladislav, djali i Samuelit dhe mbreti i fundit i perandorisë së parë bullgare. Atij ia prenë kokën përpara një kishe në Prespë (në Maqedoninë e sotme) ku edhe u varros. Pak kohë më vonë ai u njoh si martir dhe shpall shenjt. Tre vite më vonë e rivarrosën me nderime në Shkodër, mirëpo rreth vitit 1215 eshtrat e tij u transferuan në Durrës, ku qendruan deri në 1381. Në atë vit, ato u vendosën në Kishën e Shën Gjon Vladimirit, pranë Elbasanit të sotëm, në Shqipëri. Kisha ishte ndërtuar në emër të tij, për ta nderuar, nga Princi shqiptar Karl Topia. Në vitin 1995 ato u zhvendosën në Katedralen Ortodokse të Tiranës, në Shqipëri, ku ndodhen edhe sot.